कोकण म्हटलं की निसर्ग, समुद्र, हिरवळ आणि त्याचबरोबर पारंपरिक कला–साहित्य आठवतं. त्यातली एक खूपच जुनी आणि खास लोककला म्हणजे दशावतार. ही कला ८०० वर्षांपासून आपल्या कोकणात सुरू आहे आणि आजही ती तितक्याच श्रद्धेने आणि उत्साहाने साजरी केली जाते.
दशावतार म्हणजे नक्की काय?
दशावतार म्हणजे भगवान विष्णूचे दहा अवतार – मत्स्य, कूर्म, वराह, नरसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण, बुद्ध आणि कल्की. या दहा अवतारांमधून जगाला वेगवेगळी शिकवण मिळते. दशावतारात या गोष्टी नाटकाच्या रूपात सादर केल्या जातात – गाणी, नृत्य, वेशभूषा, आणि संवाद यांचं सुंदर मिश्रण असतं.
एक दशावतार नाटक कसं तयार केलं जातं?
दशावतार हे नाटक स्क्रिप्टवर आधारित नसतं. यात कथा वेगवेगळ्या भागांमध्ये विभागलेली असते आणि प्रत्येक भाग वेगळा कलाकार सादर करतो. जो कलाकार एखादा भाग सादर करणार असतो, तो तो भाग आधी वाचतो आणि मनातल्या मनात तयारी करून रंगमंचावर साकारतो. त्यामुळे प्रत्येक प्रयोगात एक वेगळी उर्जा आणि सजीवता अनुभवायला मिळते.
दशावतार सादर करणं हे खूप मेहनतीचं काम असतं. कलाकार नाटकाच्या आधी अनेक दिवस अभ्यास आणि सराव करतात. कोणता अवतार कोण साकारेल, कोण गाणं म्हणेल, संवाद कोण बोलेल – हे सगळं ठरवून त्यानुसार तयारी केली जाते.
प्रत्येक देवतेच्या पोशाखासाठी खास पारंपरिक वस्त्रे, दागिने आणि मुकुट वापरले जातात. चेहऱ्यावर विशेष रंग वापरून आणि देहबोलीतून भाव व्यक्त करत कलाकार भूमिका साकारतात. हे केवळ अभिनय नसून, ती एक प्रकारची साधनाच असते.
कलाकारांची मेहनत
दशावतारात भूमिका करणं म्हणजे फक्त अभिनय नव्हे – ती एक साधना आहे. काही कलाकार संपूर्ण आयुष्य याच कलेत घालवतात. विशेषतः जे पुरुष स्त्री पात्रं करतात, त्यांना चालणं, बोलणं, हावभाव सगळं शिकून ते पूर्णपणे त्या भूमिकेत शिरावं लागतं.
प्रेक्षकांचा अनुभव
जेव्हा रात्री गावात एखादं दशावतार नाटक होतं, तेव्हा संपूर्ण गाव एकत्र येतो. लहान-मोठे, आजीआजोबा, आई-बाबा सगळे बसून हे नाटक बघतात. तो केवळ एक शो नसतो, तर ती एक गावाची उत्सवमूर्ती असते. भक्ती आणि कला याचं सुंदर दर्शन असतं तिथं.
आजच्या डिजिटल युगात सगळं मोबाईलमध्ये आलंय, पण तरीही कोकणात बरीच मंडळं ही परंपरा जपून ठेवत आहेत. काही तरुण मंडळं सोशल मीडियावरून दशावतार जगभर पोहोचवत आहेत. काही ठिकाणी तर महिलाही आता दशावतारात सहभाग घेऊ लागल्या आहेत, जे एक मोठं सकारात्मक पाऊल आहे.
तरुणांनी ही कला का शिकावी?
दशावतार शिकणं म्हणजे केवळ अभिनय नव्हे, तर संस्कृतीचं मूळ समजून घेणं आहे. यातून व्यक्तिमत्त्व घडतं, आत्मविश्वास वाढतो, आणि आपली मुळे किती खोल आहेत हे कळतं. जर ही परंपरा टिकवायची असेल, तर नव्या पिढीने पुढे येणं खूप गरजेचं आहे.
८०० वर्षांची ही पारंपरिक लोककला म्हणजे कोकणाचं हृदय आहे. तिला जपणं, तिची ओळख वाढवणं आणि पुढच्या पिढीला तिचं महत्त्व समजावणं, ही आपली जबाबदारी आहे.
दशावतार ही केवळ एक कला नाही, तर ती आपल्या संस्कृती जिवंत ठेवणारी ओळख आहे.